Ազգի և ժողովրդի զենք ու զրահը նրա պատմությունն ու մշակույթի արժեքներն են

(սկիզբը` այստեղ)

Ի դեպ, պետք է արձանագրել, որ մշակույթի նախարարության և նրա ենթակայությամբ գործող հանրապետության հուշարձանապահպան և ուսումնասիրման 2 ՊՈԱԿ-ների ու նախարարության հուշարձանների պահպանության գործակալության ջանքերով, հուշարձանների պահպանության ու վերականգնման ուղղությամբ վերջին տարիներին Հայաստանում որոշ դրական քայլեր են արվել, որոշ համագործակցված աշխատանքներ են իրականացվել նաև Իրանի և Վրաստանի հետ:
Հանրապետության տարածքի հուշարձանների պահպանության ու վերանորոգումների աշխատանքներին էլ բավարար գնահատական տալու համար վերապահումներով պետք է մոտենալ: Քանզի այդ բնագավառում առկա են բազմաթիվ խնդիրներ, անհոգի վերաբերմունք, անիմաստ որոշումներ ու սնամեջ ծրագրեր: Խնդրի վերաբերյալ անցած տարիներին հրապարակավ արտահայտվել եմ բազմիցս:
Այնուհանդերձ մեկ անգամ ևս ընդգծեմ, որ մեր հանրապետությունում հուշարձանների պահպանության գործը պետականորեն սկզբնավորվել է դեռևս 1921 թ. սեպտեմբերին՝ «Հնությունների ու գեղարվեստական հուշարձանների պահպանության կոմիտեի» ստեղծմամբ, որը 1921-22 թթ. գլխավորել է նկարիչ Մարտիրոս Սարյանը: 1923 թ. դեկտեմբերից հնությունների այդ կոմիտեի աշխատանքները («Հայաստանի հնությունների պահպանության կոմիտե») ղեկավարել է ճարտարապետ Ալեքսանդր Թամանյանը: 1930-1936 թթ. կոմիտեն գործել է Նյութական մշակույթի պատմության ինստիտուտի կազմում, իսկ 1937-1941 թթ.՝ ՀՍՍՀ կենտգործկոմին կից, 1942-43 թթ.՝ ՍՍՀՄ ԳԱ հայկական մասնաճյուղի ենթակայության տակ: 1944-50 թթ. այն գտնվել է ՀՍՍՀ մինիստրների խորհրդին առընթեր ճարտարապետական գործերի վարչության և ապա ՀՍՍՀ պետշինի կազմում: Այդ տարիներին էլ հիշյալ կառույցի աշխատանքները գլխավորել են ակնառու գործիչներ Հովսեփ Օրբելին, Վարազդատ Հարությունյանը և Կոստանդին Հովհաննիսյանը: 1978 թ. ապրիլի 19-ի ՀՍՍՀ մինիստրների խորհուրդի հատուկ որոշմամբ, կազմակերպությունը վերակազմավորվեց որպես ՀՍՍՀ Մինիստրների խորհրդին առընթեր պատմության և մշակույթի հուշարձանների պահպանության ու օգտագործման գլխավոր վարչության։ Այն, ի դեպ, ԽՍՀՄ-ում առաջինն էր, որն առընթեր էր անմիջապես մինիստրների խորհրդին:
Վերջինիս ենթակայության տակ գործում էր հուշարձանների վերականգնումներն ու նորոգումները նախագծող հատուկ գրասենյակ-ինստիտուտ, ուր աշխատում էին և մասնագիտացել էին ավելի քան 200 նախագծող-ճարտարապետներ: Հուշարձանների նորոգումների աշխատանքներն իրականացնում էին Երևանում և տարածաշրջաններում (Լոռի, Գյումրի, Աշտարակ, Սյունիք, Գեղարքունիք, Վայոց ձոր) մասնագիտացված գիտաարտադրական արվեստանոցները, հուշարձանների հաշվառման և անձնագրավորման, նրանց պահպանման գոտիները կազմող կազմակերպությունները:
1990-ական թվականներին նորանկախ Հայաստանի մի շարք բնագավառների փլուզումների հետ լուծարվեցին վերոհիշյալ բոլոր գիտաարտադրական արվեստանոցները, նախագծային գրասենյակ-ինստիտուտը, հուշարձանների որմնանկարները նորոգող մասնագիտական խումբը: Չպահպանվեց նաև Մինիստրների խորհրդին առընթեր գործող գլխավոր վարչության կարգավիճակը: Վերջինս 1995 թվականից սկսեց գործել մշակույթի նախարարության ենթակայության տակ: 2002 թվականին այդ կարգավիճակն էլ շատ համարվեց, և գլխավոր վարչությունը վերածվեց մշակույթի նախարարության գործակալության: Միով բանիվ, 1978-ից հետո հանրապետությունում գործող այդ կառույցը, որը գլխավորել են պետական և հասարակական այնպիսի գործիչներ, ինչպիսիք էին Գրիգոր Հասրաթյանը, Ալեքսան Կիրակոսյանը, Լավրենտի Բարսեղյանը, աստիճանաբար կորցրեց իր ձեռք բերած հեղինակությունն ու արդյունավետ գործելու նշանակությունը: Այդ ամենը, ի միջի այլոց, կատարվեց պետականորեն և առանց աչք թարթելու: Դա էլ այն դեպքում, երբ հանրապետության հուշարձանները 85-90 %-ով իրենց պահպանվածությամբ և տեխնիկական վիճակով նորոգումների ու ամրացումների կարիք ունեն: Էլ չեմ խոսում այն մասին, որ հարյուրավոր եկեղեցիներ և վանական համալիրներ գտնվում են ծայրագույն վթարային վիճակում և օր առաջ ամրակայման կարիք ունեն և տարեցտարի ավելի են խարխլվում: Ցավոք, այդ ամենը իրականացվեց տարերայնորեն, առանց խորամուխ լինելու այդ բնագավառի էության մեջ:
Մի փաստ ևս նկատի ունենանք. հուշարձանների պահպանության պետական ցուցակում ներառված ավելի քան 24000 հուշարձանների պահպանական գոտիներ կազմելու և հաստատելու աշխատանքների ընդամենը 25-30 %-ն է իրականացվել: Հանգամանք, որը մշտապես բազում դժվարություններ է ստեղծում թե՛ իշխանության, թե՛ հուշարձանապահպան մարմինների համար: Եթե վերոնշյալ փաստերը ի մի բերելու լինենք, ապա անվարան կարելի է արձանագրել, որ մենք թե՛ ազգովին և թե՛ պետականորեն այնքան էլ չենք գիտակցում, որ հողածածկ ու հողատակ արված, կիսականգուն ու կանգուն մեր մեծ ու փոքր հուշարձաններում բաբախում են մեր ժողովրդի պատմության ու մշակույթի զարկերակները:
Մեկ այլ փաստ. շուրջ 50 տարի է, ինչ խոսվում է մեր հանրապետության հուշարձանների վերաբերյալ համահավաք գիտահանրամատչելի 10 հատորների հրատարակման մասին: Ծախսվել են բազմամիլիոն պետական միջոցներ և այդպես էլ առայսօր լույս չի տեսել ոչ մի հատոր: Հետո էլ տեղին-անտեղի, պետական մակարդակով և անհատապես ճամարտակում ենք, թե մեր հուշարձանները մեր պատմության ու մեր աչքի լույսն են: Արդյոք դա սնապարծություն չէ՞...
Չեմ վարանի փաստել. հուշարձանների պահպանության գործի կառավարումը, ինչպես վկայում է վերջին 10 տարիների փորձը, մշակույթի նախարարության ենթակայության տակ թողնելը թե՛ աննպատակ է, թե՛ ժամանակի կորուստ:
1990-ականներին հուշարձանների բնագավառի պահպանության և նորոգումների կառուցվածքը պետականորեն փլուզելով և 1995-ին այն մշակույթի նախարարության ենթակայությանը հանձնելով, այդ բնագավառը գցեցինք խոր թմբիրի մեջ, որն առայսօր չի կարողանում նարկոզից դուրս գալ: Հուշարձանների 2003 թվականից վերսկսված նորոգման աշխատանքներն էլ այսօր իրականացնում են շինարարական ոչ մասնագիտական տարբեր ՍՊԸ-ներ ցածր որակներով ու մասնագիտական թերություններով: Վերջին 4-5 տարիներին մասնագիտական թերություններով իրականացվեցին Գառնիի կամրջի, Քոբայրի, Հնեվանքի, Տավուշի մարզի Գանձաքարի ս. Կիրակի մատուռի, Սանահինի, Հաղարծինի, Օձունի տաճարի մասնակի և այլ հուշարձանների նորոգումների աշխատանքները: Հանգամանք, որը պետք է մտահոգի այդ բնագավառի մասնագիտական և պետական պատասխանատու շրջանակներին: Ինչը, սակայն, նկատելի չէ: Իսկ հասարակական ու մասնագիտական կարծիքներն էլ, ցավոք, մեր հանրապետությունում ոչ մի կերպ չեն արժանանում պատասխանատուների ուշադրությանը: Ավելին, դրանք դեմ են առնում պատասխանատու մարմինների քաղաքական ու բարոյական խլություններին: Քանզի, ինչպես հույն իմաստասեր Սոկրատեսն է ժամանակին ասել. «Ով ուզում է՝ փնտրում է միջոց, ով չի ուզում՝ փնտրում է պատճառ»:
Այնպես որ հուշարձանների պահպանության և վերականգնման, ինչպես և օգտագործման կառույցը, իմ հաստատ համոզմամբ, մշակույթի նախարարության ենթակայությունից պետք է հանել և ստեղծել առանձին կոմիտե, վարչություն կամ տեսչություն, որի գործունեության ծավալն ինքնին մի առանձին նախարարության գործունեություն է: Բացի այդ, իմ համոզմամբ, հանրապետությունում առժամանակ` 30-40 տարով, պետք է դադարեցվեն հուշարձանների ամբողջական տեսքով վերականգնման աշխատանքները, և դրա փոխարեն պետք է մշակվեն և իրագործվեն հատուկ ծրագրեր-մեթոդներ վթարային վիճակում գտնվող բազմաթիվ հուշարձաններն ամրակայելու, ծածկեր չունեցողները ժամանակավոր ու թեթև ծածկերի տակ առնելու նպատակով: Այլապես դրանց տեխնիկական վիճակը շատ կարճ ընթացքում ավելի կվատանա, և դրանք պարզապես կփլուզվեն մեր աչքի առաջ:
Բնակավայրերի զարգացման ու կառուցապատման, հողօգտագործման առաջին զոհերը հենց անցյալի հուշարձաններն են, մասնավորապես հնագիտական մեծ ու փոքր հնավայրերն ու դամբարանադաշտերը: Վերջին 80-90 տարում հողօգտագործման կամ այլևայլ շինարարական աշխատանքների ժամանակ հենց միայն Հայաստանի Հանրապետության տարածքում հիմնահատակ ավերվել են ավելի քան 600 հնագիտական մեծ ու փոքր հուշարձաններ: Այդ հուշարձանների մի զգալի մասի ցանկը դեռևս 1982 թե 1983 թ. «Ոզնի» ամսագրում հրատարակեց հնագետ Սանդրո Սարդարյանը: Պեղվող հնավայրերն էլ, մասնավորապես դամբարանադաշտերը, պեղելուց մի քանի տարի անց, պարզապես վերածվում են փոսերի: Իսկ այդ հնավայրերից պեղված նյութերը մի կերպ տեղավորվելով այս կամ այն թանգարանի պահոցներում, տասնամյակներ շարունակ մնում են չհրապարակված և իրենց պատմական տեղեկություն-վկայություններով տևական ժամանակ տեղ չեն գտնում թե՛ Հայաստանի նյութական ժառանգության և թե՛ առհասարակ հայ ժողովրդի պատմության էջերում։
(շարունակելի)

Արգամ ԱՅՎԱԶՅԱՆ
Հայագետ-նախիջևանագետ,
ՀՀ մշակույթի վաստակավոր գործիչ

Մեկնաբանություններ